Шегіртке қаптауының экологияға және экономикаға зияны қандай?

Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл сайын шаруалардың егініне шегіртке зиянын тигізбеуі үшін шаралар қабылдайды. Бұл шаралар арнайы жоспар құрып, бюджеттен тиісті мөлшерде қаржы бөлуден басталып, егістікті зиянкестерден тазарту жұмыстарына дейін ұласады. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы өсімдіктерін өсіруші маман Мұрат Асанов шегірткенің сипаты, табиғатқа тигізетін пайдасы мен зияны туралы әңгімеледі. Айтуынша, шегірткенің көбеюімен қатар азаюы да айтарлықтай зиян келтіреді. 

Шегіртке қандай жәндік? 

Шегіртке – жәндіктердің тікқанаттылар отрядына жататын бір тұқымдасы, олар ауыл шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіретін жәндіктердің бірі.

Дене құрылысы:

• Дене ұзындығы: 1-7 см аралығында.
• Түсі: түріне қарай жасыл, қоңыр немесе сарғыш болады, қоршаған ортаға бейімделіп өзгеруі мүмкін.
• Басы үлкен, көздері күрделі (фасеткалы).
• Алдыңғы аяқтары жүруге, ортаңғы аяқтары тірекке, ал артқы аяқтары секіруге бейімделген.

Қанаттары

• Алдыңғы қанаттары қатты, жарғақ тәрізді, денені жауып тұрады.
• Артқы қанаттары жұқа және мөлдір, ұшу үшін қолданылады. 

Оқи отырыңыз: Атырау облысында шегіртке қаптап, шаруалар үкіметтен көмек сұрады

Мінез-құлқы

• Шегірткелер жалғыз өмір сүретін немесе үйірімен жүретін (жаппай көбейетін) екі түрге бөлінеді.
• Жаппай көбею кезінде олар мыңдаған шақырымға дейін көшіп, егістікке үлкен зиян келтіруі мүмкін.

Тіршілік ету ортасы

• Шегірткелер далалы, шөлейт және шөлді аймақтарда кең таралған. Олар негізінен құрғақ климатты жерлерде тіршілік етеді.

Көбеюі

• Аналықтары жұмыртқаларын топыраққа салады.
• Жұмыртқалардан шыққан дернәсілдер (личинка) бірнеше рет түлеп, ересек шегірткеге айналады.

Қоректенуі

• Шегірткелер өсімдіктермен қоректенеді. Олардың жаппай таралуы ауыл шаруашылық дақылдарына үлкен зиян тигізуі мүмкін.

Ауыл шаруашылығына тигізетін зияны

• Шегіртке қаптаған жағдайда егістіктерді, көкөніс пен жайылымдарды толық жойып жібереді.
• Олар жылдам көбейіп, үлкен аймақтарға көшіп, бір күнде жүздеген шақырымды еңсеруі мүмкін.

Бақылау және күресу әдістері

• Химиялық әдіс – инсектицидтер арқылы жою.
• Биологиялық әдіс – табиғи жауларын (құстар, жыртқыш жәндіктер) қолдану.
• Агротехникалық әдіс – жер жырту, өсімдіктердің айналымын реттеу.

Оқи отырыңыз: Ақтөбе облысында шегірткелер көлік қозғалысына кедергі келтіріп жатыр

Қызықты деректер

• Кейбір шегіртке түрлері етқоректі болуы мүмкін (мысалы, жыртқыш шегірткелер).
• Шегірткелер өте қуатты секіргіштер: дене ұзындығынан 20 есе ұзақ қашықтыққа секіре алады.

Шегірткенің қандай пайдасы бар?

Шегіртке көбіне ауыл шаруашылығына зиян келтіретін жәндік ретінде танымал болғанымен, оның табиғат пен адам үшін белгілі бір пайдасы да бар.

1. Табиғаттағы рөлі

Табиғи тізбектің бір бөлігі – Шегірткелер көптеген жануарлар үшін қорек көзі болып табылады. Оларды құстар, кесірткелер, жыландар, кейбір сүтқоректілер және жыртқыш жәндіктер (мысалы, богомол) жейді. Бұл табиғи экожүйедегі тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.
Органикалық заттардың ыдырауына ықпал етеді – Шегірткелер өсімдіктерді жеп, олардың қалдықтарын қорытқан соң, қоректік заттар топыраққа қайта оралады. Бұл топырақтың құнарлығын арттыруға көмектеседі.

2. Ғылым және медицина

Биологиялық зерттеулерде қолданылады – Ғалымдар шегірткелерді жүйке жүйесін, бұлшықет құрылымын және секіру механизмін зерттеу үшін пайдаланады.
Фармацевтикада зерттелуде – Кейбір зерттеулерге сәйкес, шегірткелердің хитин қабығы иммунитетті күшейтетін және антибактериалды қасиеттері бар заттар бөлуі мүмкін.

3. Азық-түлік көзі

Адамдар үшін тағам ретінде пайдаланылады – Кейбір елдерде (Африка, Азия, Латын Америкасы) шегіртке қуырылып немесе ұнтақ түрінде тағамға қосылады. Олар ақуызға өте бай, құрамында B дәрумендері, темір, магний және омега-3 май қышқылдары бар.
Мал мен құсқа жем ретінде – Шегірткелерден жасалған ұн үй құстарына және балықтарға өте құнарлы жем болуы мүмкін.

4. Биотехнология және ауыл шаруашылығы

Биопестицидтер жасауға көмектеседі – Ғалымдар шегірткелерге қарсы табиғи жауларды зерттеп, оларды биологиялық күрес әдістерінде қолданады.
Экологиялық балама ретінде зерттелуде – Шегірткелерден алынған хитин және хитозан экологиялық таза материалдар жасау үшін пайдаланылады (биопластик, медицинада қолданылатын сіңірілетін тігіс жіптері, косметика).

Оқи отырыңыз: Жетісу облысында қант қызылшасы алқабы үш есе ұлғайтылады

 "Шегіртке ауыл шаруашылығына үлкен зиян тигізгенімен, оның табиғаттағы рөлі мен адам өміріне тигізетін кейбір пайдалы жақтары да бар. Егер шегірткелер дұрыс басқарылса, оларды пайдалы ресурстар ретінде де қолдануға болады", – деді маман Мұрат Асанов. 

Шегірткенің зияны қандай?

Шегірткелер – ауыл шаруашылығына ең қауіпті зиянкестердің бірі. Олар өсімдіктерді жаппай жеп, егінді құртып, экономикалық шығын келтіреді.

1. Ауыл шаруашылығына тигізетін зияны

• Егінді жою – Шегірткелер негізгі ауыл шаруашылық дақылдарын, соның ішінде бидай, жүгері, арпа, күріш, мақта, картоп және көкөністерді жейді.
• Олардың қаптап кетуі астық тапшылығына әкелуі мүмкін.
• Жайылымды құрту – Малға арналған жайылым шөптерін жеп қойып, шөп тапшылығына және мал шаруашылығына кері әсер етеді.
• Химиялық ластану – Оларды жою үшін қолданылатын пестицидтер топырақ пен суды ластауы мүмкін.

2. Экономикалық шығындар

• Егін шаруашылығына шығын – Әсіресе аграрлық елдерде шегіртке шабуылы миллиардтаған доллар шығынға әкелуі мүмкін.
• Күреске кететін шығын – Шегірткеге қарсы күрес жүргізу үшін химиялық, биологиялық және механикалық әдістер қолданылады, бұл мемлекеттерге қымбатқа түседі.

3. Экологиялық зияны

• Жаппай таралуы – Кейбір түрлері апатты жағдайда көбейіп, үлкен аумақтарға көшеді (мысалы, шөл шегірткесі – Schistocerca gregaria), осылайша экожүйенің тепе-теңдігін бұзады.
• Басқа жануарларға әсері – Шегірткелер жаппай көбейген кезде басқа шөпқоректі жәндіктер мен жануарларға азық жетіспей қалады.

4. Әлеуметтік және гуманитарлық мәселелер

• Азық-түлік дағдарысы – Шегірткелердің қаптап кетуі аштыққа әкелуі мүмкін, әсіресе Африка мен Азияның кейбір аймақтарында.
• Халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі – Көптеген фермерлер өз өнімдерінен айырылып, кедейшілікке ұшырауы мүмкін.

5. Төтенше жағдайлар

• Халықаралық проблема – Шегіртке бір елден екінші елге оңай көшіп, бірнеше мемлекеттің ауыл шаруашылығына зиян тигізуі мүмкін.
• Табиғи апаттармен байланысы – Құрғақшылық, климаттың өзгеруі сияқты факторлар шегірткенің жаппай көбеюіне қолайлы жағдай жасайды.

Оқи отырыңыз: Қазақстанға табиғи тән жәндіктер азайып бара жатыр

 "Шегірткелердің жаппай көбеюі табиғи экожүйеге және экономикаға айтарлықтай зиян тигізеді. Олар ауыл шаруашылық дақылдарын жойып, жайылымдарды тоздырып, азық-түлік тапшылығына әкеледі. Экономикалық тұрғыдан алғанда, фермерлер мен мемлекеттер миллиондаған доллар шығынға ұшырайды, ал экологиялық тұрғыдан өсімдіктердің жоғалуы топырақ эрозиясын күшейтіп, жануарлар тізбегінің бұзылуына себеп болады, – деп қосты Мұрат Асанов.

Қазақстан Үкіметі жыл сайын шегірткемен күреске шамамен қанша қаржы бөледі?

Үкімет үйірлі шегірткелердің жаппай таралуының алдын алу және олардың ауыл шаруашылығына тигізер зиянын азайту мақсатында шұғыл шараларға қаржы бөліп отырады. Бұл қаражат шегірткелердің жайылымдарға, ауыл шаруашылығы дақылдарына және көрші мемлекеттердің іргелес аумақтарына көшуіне жол бермеу үшін толық көлемді химиялық өңдеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалады. Химиялық өңдеу жұмыстарын жүргізу арқылы шегірткелердің таралуы мүмкін барлық болжамды алаңдарда тиімді әрекет етуді жоспарлаған үкімет олардың зиянын айтарлықтай азайтуға тырысуда.

"Соңғы жылдары елімізде үйірлі шегірткелердің таралу алаңы айтарлықтай ұлғайып келеді. 2020 жылы шегірткелердің таралу алаңы 514 мың гектарды құраған болса, 2021 жылы бұл көрсеткіш 626 мың гектарға, ал 2022 жылы 975 мың гектарға дейін жетті. 2023 жылы шегірткелердің таралу алаңы 1 585 мың гектар болады деп болжанғанымен, іс жүзінде бұл көрсеткіш 1 616 мың гектарды құрады. 2023-2024 жылдары шегірткелердің жаппай таралуының 11 жылдық циклінің үдемелі кезеңіне сәйкес келеді деп күтілген болатын. Бұл жағдай ауыл шаруашылығына айтарлықтай қауіп төндіруі мүмкін, сондықтан алдын алу шараларын күшейту қажет", – деді Ауыл шаруашылығы министрлігіндер. 

Оқи отырыңыз: Елімізде 25 мыңнан астам адамға кене энцефалитіне қарсы вакцина салынды

Мысалға алатын болсақ, 2023 жылы республикалық бюджеттен 1 270,6 мың гектар алаңды өңдеуге 4,2 миллиард теңге бөлінген болатын. Дегенмен, 2024 жылға арналған болжамдар бойынша, үйірлі шегірткенің таралу алаңы 2,5 миллион гектарға жетіп, өткен жылмен салыстырғанда шамамен 1 миллион гектарға артық болып тұр. Бұндай жағдайда әдетте қосымша қаржыландыру қажет болуы мүмкін, себебі шегірткелердің таралуы ауыл шаруашылық алаңдарын едәуір зиян келтіруі мүмкін.

Қазақстан аумағында таралған шегірткелердің үйірлі (азиялық, италиялық және марокколық) және үйірлі емес түрлеріне қарсы күресу мақсатында мемлекет арнайы шаралар ұйымдастыруда. Бұл жұмыстарға қосымша қаражат бөлініп, химиялық өңдеу жұмыстарын жүргізуге бағытталады. Пестицидтерді сатып алу және олардың сақталуы, тасымалдануы мен қолданылуы республикалық бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылып, шегірткелер төндіретін қауіп-қатерлерді азайтуға бағытталған. Осылайша, еліміздің ауыл шаруашылығына зиян келтіретін зиянкестермен күресу үшін қажетті шаралар қабылданады.

2025 жылы елімізде шегіртке зиянкестерінің таралуы 2,1 миллион гектар аумақты қамтиды деп болжануда, бұл өткен жылмен салыстырғанда 1 миллион гектарға азайғанын көрсетеді. Шегірткелермен күресу мақсатында республикалық бюджеттен 7,1 миллиард теңге бөлінді. Бұл қаржы аясында 38 миллион гектар жерге кешенді зерттеу жұмыстары жоспарлануда. Аталған жұмыстарға 4342 маман тартылатын болады, бұл өткен жылмен салыстырғанда жұмыс күші екі есеге артқанын көрсетеді. Жоспарланған шаралар шегіртке мәселесімен тиімді күресуге және ауыл шаруашылығына келетін зиянды азайтуға бағытталған.