Ағаш тамырымен, адам ұрпағымен
Бала табиғатын тану, оны түсіну, жөнімен еркелету, шынайы қарым-қатынас құру, оның бойындағы бар ерекшелікті көре біліп, қабілетін дамыту, бағдарлау, ынталандыру – ұрпағының ертеңі үшін алаңдайтын парасатты ата-ананың игілікті әрекеті. Өміріміздің ең мәнді өзегі – тұлғалық тұрғыда толық қалыптасқан парасатты перзент тәрбиелеу.
Бала болмысын қарым-қатынас өнімі ретінде қарастырсақ...
Қарым-қатынас – социумдық ұғым болғанымен, адам өмірінің ең маңызды әрі күн сайын жолығатын дүниесі. Тап қазір осы мақаланы оқып отырған Сіз осы уақытқа дейінгі сізбен болған бүкіл қарым-қатынастың өнімісіз. Демек, индивидаралық коммуникация белгілі бір тұлғаның бойындағы барлық қасиеттерді, түсінік-көзқарастары мен ұстанымдарын, талғам-қабілетін қалыптастыратын ең қымбат валюта. Ал оны дұрыс қалыптастыру мәселесі өз алдына бөлек дастан. Әсіресе, жас ата-ана мен бала арасы.
Оқи отырыңыз: "Бетіңе қышқыл шашып, пышақтап кетемін". Дағдарыс орталығын паналауға мәжбүр әйелдердің оқиғалары
Сан мың отбасының өзара гармонияда ғұмыр кешуі кез келген өркениетті жұрттың басты мұраты. Айналасына қажеттілігін сезініп, қадірлі екеніне көзі жеткен жанның өміріне мән бітеді.
Тік және көлденең қарым-қатынас: іргетас пен өріс
Қарым-қатынас – үйлесімді, бақытты және шуақты өмірдің бір бөлігі. Әртүрлі белгілер мен өлшемдерге сәйкес қатынастардың бірнеше жіктелімі бар. Енді көлденең және тік қарым-қатынастардың айырмашылығын және оларды шатастырмай, өз уақытында дұрыс қолдану ретін айтайық.
Психология оқулықтарындағы қарым-қатынас классификациясы санаға біршама салмақ түсіруі мүмкін. Қарапайым түрде түсіндірсек, тік қарым-қатынас отбасылық байланыста жиі көрінетін иерархия түрінде жүреді. Іңгәлап жарық дүние есігін жаңа ашқан сәби ақ парақтай пәк. Ал соған ақпар жазып, болмысын бедерлейтін бәдізшілер – ата-ана, қоршаған орта.
Оқи отырыңыз: Келінді "келсап" қылатын ене ме, әлде үйдегі тәрбиеден бе?
Даму барысында бала алдымен вертикальды байланыстарға сүйенеді, ол толығымен ата-анасына немесе отбасының басқа мүшелеріне байланысты. Ана баласына мейірін төгіп, махаббатын арнаған соң әкеге қарай ауа бастайды. Әкесімен байланыс орнатқан соң, ата-әже, бауырларымен қатынас түзейді.
Бірақ есте тұтатын бір жайт – әркім өз орнында болуы керек, төменнен жоғары қарай ретімен. Мысалы, ананың алдына ата-әжесінің түсіп кетуі психикалық қолдаудың жетіспеушілігіне алып келуі ықтимал. Отбасы мүшелері сәбидің болмысын, дүниетанымын қалыптастырады. "Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі" деген осыдан. Тіпті мамандар бала тәрбиесі құрсақта емес, ата-анасының болашақ бала туралы ойланған сәтінен басталатынын айтады. Қазақ оны "сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді"дейді.
Оқи отырыңыз: Қыздың тәрбиесіне қырын қарамаған қазақ неге оны назардан тыс қалдырып алды?
"Баланы жастан..." деген дәстүрлі тағлым бойынша Эдип комплексі, Маугли синдромы, басқа да маңызды кезеңдерді сәтті өткеру ата-ана үшін ең ұлағатты уәзипа. Психология ғылымының осызаманғы нұсқаулығы бойынша, ата-ана балаға 5 жасқа дейін аса мұқият болып, психикасының дұрыс қалыптасуына жағдай жасауы тиіс.
Бала өсіп, есейген сайын құрдастарымен қарым-қатынаста болуды қажетсінеді. Біртіндеп достар шеңберін құру арқылы қарым-қатынас орнатуды үйренеді. Алаөкпе асқынғанда, өтпелі шақта жасөспірім ата-анаға қарағанда құрдастар-құрбыларына көбірек көңіл аударады. Бұл – заңдылық.
Тұлға → ағайын → туыс → дос (сырлас) → сыныптас/группалас → көзтаныс → ұстаз → әріптес → кумир ...
Оқи отырыңыз: Қазақ отбасында әкенің орны қандай болған? Қазір қандай?
Осылайша бала өз бетінше көлденең байланыстарын кеңейтуге және нығайтуға кіріседі. Өзінің қатарластарымен, әртүрлі жастағы көзтаныстарымен, таңдауы түскен адамдармен қарым-қатынас орнатады. Ата-анадан бөліну процесінің өте маңызды бөлігі – өз әлемін, қарым-қатынасы мен байланысын құрады. Бұл байланыстар неғұрлым жақсы, мығым, алуан түрлі болса, адамның күш-ресурсы соғұрлым молайып, өмірге құштарлығы еселене түседі.
Көлденең қарым-қатынаста ғана жыныстық (өмірлік жолдасы), іскерлік (кәсіби), достық, жасампаздық потенциалы толық ашылады және жыныстық энергия еркін айналады. Ал, тік қатынаста ата-ана мен бала арасындағы байланыстар, ұрпақтар арасындағы, иерархия мен тағдырға негізделген туабітті құндылықтар көрініс табады.
Тобықтай түйін, тік қатынас – адам болмысының ірге-қаңқасын қаласа, көлденең байланыс – өрісін кеңейтеді.
Оқи отырыңыз: Қазақ қоғамында бала тәрбиесіндегі әженің рөлі қандай болған?
Әкеге қарап ұл өсер
"Әкесін тыңдап" емес. Демек әке әйелін базарға шығарып, өзі үйде жұмыссыз отырып "еңбекқорлық" туралы ақыл айтса, бала масыл боп өсері сөзсіз. Шылым тартып тұрып ұлын темекіден тыятын, ұстап алса зекіп салатын ата-ана оның санасында сенімсіздік, кереғар катарсис тудырады. Сөз бен істің сәйкестігі – басты феномен. Сіздің әр ісіңіз "өсиет", солай бойға сіңетін қасиетке айналады. Жауапкершіліктің бір ұшы өзіңізді ұстанымыңызда.
Бір қызығы, бала маскүнем әке-шешесінің әдетін жек көріп, жиреніп өссе де өмірлік қиын жайттарда бейсаналы түрде ішімдікке салынып кетуі мүмкін. Бұл жиі кездесетін факт. Яғни жеме-жемге келгенде ұзақмерзімді жады қоймасынан таңдау жасайтын кісі эгосы көре-көре "көзге сіңген" жолды шешім етіп қабылдайды.
"Не ексең, соны орасың" дегендей, сәбидің отбасы-ошақ қасында көріп, сезінген тәрбиесі, айналасындағылармен қарым-қатынасы оның алдағы өміріне тікелей әсер етеді.
Сөз энергетикасы – қатынасқа реңк береді
Практикалық өнегемен қатар сөзбен әдіптеу де энергетикалық әсері зор құрал екенін есте тұтқан абзал. Бала күнделікті 5-8 мәрте жақындарының құшақтауын, себепсіз әңгімелесуін қажет етеді. Мұндағы басты қағида шынайы болу. Сол кезде мына сөздерді қолданған дұрыс:
- Мен саған сенемін!
- Мен өзіңмен мақтанамын!
- Кез келген сәтте өзіңмен біргемін!
- Ақылдым сол..! Ақылыңнан айналайын!
- Мен өзіңмен ақылдасқым келеді;
- Мұның да дұрыс шығар;
- Сенің де қателесуге хақың бар;
- Маған… (баланың бір қасиет-ерекшелігі) ұнайды;
- Менен кез келген нәрсе туралы сұрауыңа болады;
- Сені ұрыссам да, жақсы көремін;
- Неге бұлай болды деп ойлайсың?
Айтпақшы, бұл сөздер тек кинодағы кейіпкерлерге арналмағандығын ұмытпаңыз.
Енесі тепкен құлынның еті ауырмайды
"Балаға жаның ашыса, оны аяма" дегеннің мәні беталды қаталдық емес, ата-ана тарапынан белгілі бір талаптың қойылуы деп ұққан жөн. Баланың бар қалауы ешбір сыни көзқарассыз жүзеге асуы – бақылаудың жоқтығынан, мұның соңы жақсылыққа апармайды.
Ата-ана жағдайға қатысты баламен түрлі формада байланыс жүргізуі тиіс. Тыйым да – вакцина, қажет тұсында!
Бала – үй айнасы
Ата-анамен қарым-қатынас баланың психикалық мінез-болмысын, ой-түсінігін, әлеуметтік ортадағы рөлін қалыптастыруда алғышарт. Бұдан да маңыздысы, бала бойынан, өзін-өзі ұстауынан ата-анасымен қарым-қатынас деңгейін көруге болады. Яғни әке мен шешенің бірін-бірі толықтырып, ортақ тәрбиелеуі бүлдіршіннің қоршаған ортасына сенімін, сезім-күйін қалыптастырады.
Психолог мамандардың зерттеуіне қарағанда, бала-ата-ана мәмілесі екі түрде жүреді:
Терең-қарапайым қарым-қатынас – күнделікті тұрмыстағы сезімге толы, эмоциялық тұрғыда толайым, баламен жүргізілетін, "байқалмайтын", мазмұнды әрі жанды байланыс. Тілі шықпаған нәрестемен тілдесу, оған ерекше назар аудару – баланы бақытқа бөлеп, дамуын ілгерілететін, оның бойындағы бар потенциалын ашып, гүлдеуіне жағдай жасайтын платформа.
Саяз-күрделі қарым-қатынас – формаға басымдық берілетін, өмірлік нақты қалыптасқан іс-шаралар бойынша құрылымдық байланыс. Көбінесе тергеу-сұрау түрінде көрініс табады. "Сабағыңды қарадың ба?", "Қайда жүрдің?", "Неге олай етесің?" деген сауалдар мен көбесі сөгілмеген тыйымдар. Мұның салдары бағусыз бетімен кеткен, ата-анасынан жасырары көп, меселі қайтқан мұңшыл күйге әкелуі әжеп емес.
Баланы дамытуда терең-қарапайым қарым-қатынастың рөлі басым. Баланың қалау-сұранысына жіті мән беру, оның қажеттілігін сезіну, онымен әңгімелесу, сіз үшін "болмашы" мәселені шешуге талпыну-талқылау қажет. Сонда баланың сізге сенімі беки түседі. Перзентіңіздің бойында болашақта маңызды мәселелерді тартынбай сізбен еркін бөлісіп, кеңесетін дағды қалыптасады. Қарапайым отбасылық қатынасты реттеп, кез келген "мәселенің" жауабын табуға әдеттенген баланың өмірге дайындығы ширап, иммунитеті нығаяды.
Терең-қарапайым қатынассыз баланы тәрбиелеу мүмкін емес. Бала бақытының кілті – осында. Әл-Фарабидің "Тек бақытты адамдар ғана ізгі істер атқаруға қабілетті болады" деген тәпсірінің астары риясыз сенім мен татулықты ұстын еткен ортада болса керек.
ХХІ ғасырдың жас ата-аналары бүй дейді
Қарым-қатынаста кемдік көрмей, мейірге қанып өскен баланың толық адам болатынын айттық. Енді қазіргі таңда көздегені шен-шекпен не сырт сөз емес, өз бақытын өзінен табатын таутұлға тәрбиелеуге тырысып жүрген ізденістегі жас әкелердің тәжірибесіне мойын бұрсақ.
Педагог-тренер, MIE educator, бала тәрбиесі бойынша тренингтер авторы, "Ата-аналар клубы" қоғамдастығының негізін қалаушы, Shonbay Online университетінің лекторы Ескендір Бестай "бұрын бұл ілім белгілі бір деңгейде табиғи жолмен ұрпақтан ұрпаққа беріліп келгенін" айтады. Ал қазір дайындық керек. Бұл оқу курсына я тренинге қатысу емес, одан да маңызды "Физикалық, психологиялық және қаржылық дайындық. Стресс пен қысымға төтеп бере алу білігі. Қарым-қатынас құра алу дағдысы".
Педагогтың пікірінше, әке мен ананың рөлі екі басқа: ана көбіне баланың танымдық дамуына жауап берсе, әке әлеуметтік және эмоциялық қалыптасуына себепші.
"Бес жасқа дейін патшаңдай төбеңе тұт, он үшіне дейін құлша жұмсап, мүшел жасынан бастап досыңдай сырлас" деген этнопедагогикалық идеологиялық қағида қашанда өзекті. Адам капиталы бәсекеге түскен заманда жұмысбасты ата-ана балаға өз деңгейінде көңіл бөле алмайды. Жанды қарым-қатынастың әлсіреуінің салдары туралы жас әке:
– Мейірге қанбаудың бірінші салдары баланың ата-анасына тиетіні айтпаса да түсінікті. Дұрыс араласа алмаудан бастап соңғы күндеріңді қарттар үйінде өткізуге дейін апарады. Отбасын құруға да қауқарының болуы екіталай. Ата-ана болуы да биологиялық деңгейден аспайды-ау, – дейді.
"Кеңестік кезеңдегі ата-ана портреті қандай? Бүгінгі ата-ананың алдыңғы буыннан айырмашылығы неде?" – деген сауалға қатысты маман пікірі ерекше ойға қалдырады. Педагог-тренердің ойынша "екі лектің ата-аналарында түбегейлі айырмашылық жоқ". Уайымы мен қорқыныштары ортақ жандар.
Төрт баланы тәрбиелеп отырған Ескендір Бестай "Тек алдыңғы ұрпақтың күйбең тірлікпен балаға уақыты болмады. Сонысымен бір үлкен қызмет етті ме деп те ойлаймын.
Ата-ана бала үшін ең жақын адамдар ретінде оның дамуына, тұлғалық қалыптасуына орасан зор әсер ете алатын платформа десек болады. Алайда сонымен бірге олар ең үлкен қауіп. Яғни, купол да бола алады. Өкінішке қарай, қазір көбіне солай да болып жүр. Осы екеуінің арасында тірлікпен не өзге себеппен немқұрайлы "ата-ана" да кездеседі. Енді осы тұста купол ата-анадан немқұрайлылық әлдеқайда жақсы-ау. Себебі балада шанс көбірек", – дейді.
Жақсы ата-ана атанудың "оқуы жоқ"
Психолог-блогер Динара Болаттың пікірі.
| Екі баланың анасы мыңжылдықтың басындағы қазақ ата-анасы "интеллекуалды жетік, өзінің ішкі проблемалары шешілген, моральдік-толық, қаржылық жағдайы бар, балаға өзі үлгі болатындай мықты болуы керек" дейді. Урбанизация күшейген қоғамда ата-ана ұл-қызын индивид деп қабылдағанымен, жеткілікті түрде көңіл бөлуге уақыт таба бермейді. |
 Динара Болат / Фото кейіпкердің жеке мұрағатынан |
Психолог-ана бұған қатысты "Қазіргі балалар интеллектуалды, эмоционалды өте белсенді. Сол себепті тез шаршайды. Рухы әлсіз. Ата-ана тарапынан сүйіспеншілік пен достық қолдауын қажет ететінін" айтады.
"Барлық бала жақсы компьютер болмауы мүмкін, бірақ барлық бала керемет "ксерокс"
АҚШ өнер академиясының түлегі, кәсіби киносценарист-журналист Мұрат Есжан "баланың көз алды ата-ана үшін қасиетті жерге айналуы керек" дейді.
– Онда өтірік айтуға, теріс қылық жасауға, біреуді балағаттауға, жамандауға, арақ-темекіге жолауға, ұрсысуға, пара беруге, кісіге қиянат жасауға, заң бұзуға, тағы басқа теріс әрекет жасауға болмайды. Керісінше, жақсылықтарды балаға көрсетіп жасаған ләзім. Америкалықтар айтады, "барлық бала жақсы компьютер болмауы мүмкін, бірақ барлық бала керемет "ксерокс" деп. Өзің рөлде белдік тақпай, телефонмен сөйлесіп келе жатып, балаңа "балам, заңды сыйла" деп қалай ақыл айтасың? – дейді төрт баланың әкесі. Ол балаға интернеттен де жақын бола алмасақ, тізгіннен айырылу қаупін барын ескертеді.
Мұрат Есжан отбасындағы атмосфераны перзентпен үйлесімнің басты кілті деп түсіндіреді. "Жұмыстағы, тұрмыстағы мәселе отағасымен бірге есіктен ілесе еніп, елдің бәрінің ұнжырғасы түсіп, еңсесі езіліп тұрған үйде бала да өзін бақытты сезінбейді. Сондықтан, ерлі-зайыптылар балалардың көзінше өзара ұрсыспау керек және үнемі балалармен сырласып, олардың өз ойын бүкпесіз айтуына мүмкіндік беріп отыруы қажет". Жас ата-аналарға ол мынадай төрт инсайт-кеңес ұсынады:
"Біріншіден, баланың тұлғалық ерекшелігіне емес, іс-әрекетіне баға беріп үйренгеніміз жөн. Бала табыстың кілті туа бітті қабілет емес, еңбек екенін, адам еңбектенсе ғана нәтиже болатынын біліп өсуі керек.
Екіншіден, балаға үнемі таңдау беру қажет. Ол еркімен жіберу деген сөз емес. Мысалы, оған екі таңдау бересіз. Асылы, ол екеуі де сіздің таңдауыңыз, бірақ, бала өзі таңдағанда, құлшынысы көбірек болады. Мәжбүрленген адам секілді сезінбейді. Оған "балам, бірінші сабағыңды оқып алып, содан соң есік алдын сыпырып тастайсың ба, әлде, бірінші сыпырып алып, сабағыңды сосын оқисың ба? Өзің таңдай ғой" деген секілді таңдаулар жатады.
Үшіншіден, біз баланың кем тұсын жөндеуге күш саламыз. Керісінше, қай салада қабілеті жоғары, қызығушылығы басым, сол бағытты қаузаған дұрыс.
Төртіншіден, қазақ арасында көп байқайтын әдет, балаға мотивация бере алмаймыз. "Сенің қолыңнан келеді" дегеннен гөрі, "осыны қоя сал", "одан да ананы бүйтсейші" деп бетін қақпайлаймыз. Осылайша, бір нәтижеге бір-ақ рет ұмтылып, болмай қалса, қолын сілтей салатын адамдарды тәрбиелеп жатырмыз. Өйткені, өзіміз де сондаймыз. Міне, осыдан арылу қажет".
Автордың пікірі редакцияның ұстанымына сай келмеуі мүмкін.
