6 қазанда жалпыұлттық референдумда бірнеше жылдан бері қоғамда қызу талқыланған "АЭС салу қажет пе, жоқ па?" деген сұраққа нүкте қойылады. Мемлекет басшысы қазақстандықтардың бұл тұрғыда байыпты шешім қабылдауы үшін ақпараттық-түсіндірме жұмысты лайықты деңгейде жүргізуді тапсырды.
Осы орайда Информбюро порталы АЭС құрылысына қатысты Мемлекеттік органдардың бірыңғай платформасындағы материалдарға сүйене отырып, өзекті сұрақтарға жауап ұсынады.
№1. Қазіргі заманғы АЭС қауіпсіз бе
Қазақстан қауіпсіздіктің ең жоғары жаһандық стандарттарға сай ең заманауи технологиялары бар жаңа буындағы АЭС құрылысын қарастырып жатыр. Әлемдік тәжірибеде АЭС-тің осындай түрлерін пайдалану ешқандай тәуекелдің болмауын көрсетеді.
№2. АЭС энергетиканың тұрақтылығына қалай әсер етеді
Қазақстанда АЭС салу – энергетикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолындағы маңызды шешім.
Балқаш көлінің жағалауындағы жоба Қазақстанның бірнеше өңірінде энергия тапшылығын болдырмауға және импортқа тәуелділікті азайтуға бағытталған. АЭС электр энергиясының құны тұрақты болуына және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге көмектеседі.
Бұл ел мүддесі мен Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келеді.
№3. АЭС құрылысына бөлінген ақшаны өзгелер жымқырып кетпей ме
Қалыптасқан халықаралық тәжірибеге сәйкес, АЭС құрылысын МАГАТЭ және WANO секілді беделді халықаралық ұйымдар бақылайды. Бұл қауіпсіздіктің ең жоғары стандарттарының сақталуын қамтамасыз етеді және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін барынша азайтады.
№4. Қазақстан АЭС салатын елдерге тәуелді болып қалмай ма
Қазақстанда АЭС салатын мердігер экономикалық негізділік, технологиялық сенімділік, экологиялық қауіпсіздік және халықаралық стандарттарға сәйкес таңдалады.
Жоба ұлттық ядролық энергетиканы дамытуға және жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Бұл саяси емес, таза коммерциялық мәселе болғандықтан таңдалған компания немесе компаниялар тобы станцияның жұмыс істеуіне қатыспайды, тек АЭС құрылысымен айналысады.
№5. Атом энергетикасының кәсіби кадрлары жеткілікті ме
Қазақстанның ғылыми институттары да, жоғары білікті мамандары да бар. Сонымен қатар, АЭС пайдалану үшін кадрлар көбірек даярланып жатыр. Бүгінде Қазақстан Республикасында атом саласы үшін кадрлар даярлау отандық жоғары оқу орындарында бес білім беру және екі дипломдық бағдарлама (ядролық физика, ядролық инженерия, ядролық физика және атом энергетикасы, теориялық ядролық физика) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, Қазақстан шетелдік әріптестермен ғылыми-білім беру базасын дамытып келеді. Тәжірибе алмасу және кадрлық әлеуетті арттыру үшін Франция, Ресей және Венгриямен бірқатар құжаттарға қол қойылды.
Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес орта есеппен екі блокты АЭС салу 8 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етеді, ал АЭС пайдалану кезеңінде жоғары және арнаулы орта білімі бар шамамен 2 мың адамнан тұратын персонал қажет. Бұл ретте ядролық мамандықтар бойынша білімі бар станция қызметкерлері жалпы персоналдың шамамен 20%-ын құрайды.
№6. Электр энергиясының тарифтері тұрақты бола ма
Қазақстанда жаңартылатын энергия көздері белсенді дамып келеді және олардың тиімділігі әртүрлі факторларға байланысты. Электр желісінің тұрақтылығы үшін көмір және атом станциялары сияқты сенімді тұрақты базалық көздер қажет. АЭС құрылысы электр энергиясының тапшылығын қысқартуға, тарифтердің өсуін тежеуге, экологияны жақсартуға және энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етуге қол жеткізудің сенімді тәсілі. Өйткені көмір станциялары экология мен адам денсаулығына зиян. Атом энергетикасы барлық параметрлердің, соның ішінде электр энергиясының құны бойынша тиімді болып отыр.
Сонымен қатар, атом энергиясы отын импортына тәуелділіктің төмендеуіне ықпал етеді, бұл электр энергиясының бағасын бақылауда ұстауға көмектеседі. Ұзақ мерзімді перспективада АЭС пайдалану шығындары салыстырмалы түрде төмен, бұл да тарифтерді тұрақтандыруға ықпал етеді.
№7. АЭС неліктен Алматы облысында салынбақ
Кеңес заманынан құрылыс алаңы ретінде Балқаш көлінің маңы қарастырылды. Қазір ірі халықаралық ұйымдармен кеңесу арқылы таңдалды. Оңтүстік аймақ электр энергиясын ең көп тұтынатын өңір болғанымен, өзінің генерациялау қуаты бойынша тапшы болып қалып отыр. Алматы облысында АЭС салу өңірді тұрақты және сенімді энергиямен жабдықтауды қамтамасыз ете отырып, бұл тапшылықты азайтуға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде өнеркәсіпті, инфрақұрылымды дамытуға және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етеді.
2023 жылдың күзінде МАГАТЭ мамандары Балқаш көлінің маңында АЭС құрылысына кедергі келтіретін факторлар жоқ екенін тағы да растады.
№8. АЭС орнына басқа энергия көздерін салу тиімді емес пе
Бұған дейін қазақстандықтар үлкен көмір қорының арқасында атом энергиясынсыз өмір сүріп келді. Дегенмен, тұтынудың өсуі, ескі станциялардың тозуы, экология мәселелері, ТЭЦ маңындағы халықтың денсаулығының нашарлауы, көмір мен газға халықаралық шектеулер және жаңартылатын энергия көздерінің тұрақсыздығы жаңа шешімдерді енгізуді талап етеді.
Ал жаңартылатын энергия көздерін тұрақсыз болғандықтан оларды негізгі көз деп санауға келмейді. Тек жаңартылатын энергия көздеріне сүйенген көптеген елдің тәжірибесінде өнеркәсіп қарқыны төмендеп, экономикалық проблемаларға әкелген.
Атом энергетикасы – сапалы және тиімді энергиямен қамтамасыз етудің тұрақты және "жасыл" нұсқасы. Жаһандық трендтер мен Өзбекстан секілді көрші елдердің үлгісі Қазақстан үшін АЭС құрылысы энергетикалық дамуда тәуелділік пен артта қалушылықты болдырмау үшін өзекті болып отыр.
Оқи отырыңыз: Қазақстанда АЭС салудың экономикалық тиімділігі: әртараптандыру, экспорт пен инвестициялар
№9. АЭС жұмысы үшін уран қоры жеткілікті ме
Қазақстан уран қоры жөнінен дүние жүзінде екінші орында және ол дүние жүзіндегі қордың шамамен 14%-ын қамтиды. 2009 жылдан бері Қазақстан уранның 40%-ға жуығын өндіріп, әлемдік көшбасшы болып отыр.
Елімізде 900 мың тоннадан астам уран бар, бұл атом электр станцияларын алдағы ұзақ жылдар бойы отынмен қамтамасыз етуге жетеді. Халықаралық сарапшылар осыншама қоры мен ғылыми әлеуеті бар Қазақстан неліктен әлі күнге дейін АЭС салмай жатыр деген сұрақ қойып отыр.
№10. АЭС жұмысынан қанша қалдық шығады
Қуаты 1 ГВт болатын АЭС-тен шамамен 50 шаршы метр радиоактивті қалдық шығады және қуаты 1-1,5 млн халқы бар қаланы электр энергиясымен қамтамасыз ете алады. Бұл ретте қуаты дәл осындай жылу электр орталығы (ТЭЦ) 200-300 мың тонна қалдық шығарады. Осылайша, АЭС көмір станцияларымен салыстырғанда қалдықтарды айтарлықтай аз шығарады және бұл оларды барынша экологиялық таза энергия көзіне айналдырады. Көмір станцияларынан айырмашылығы, АЭС қалдықтарды ауаға шығармайды. Бұл көмірқышқыл газы мен бөлшектер сияқты зиянды заттардың шығарындыларын айтарлықтай азайтатынын айта кету керек.
АЭС қалдықтары олардың түріне және технологиясына байланысты сақталуы не қайта өңделуі мүмкін. Мысалы, пайдаланылған ядролық отын қалдық болып саналмайды, өйткені оны қайтадан энергия көзі ретінде пайдалануға болады.
Болашақта арнайы реакторлар аса қауіпті радиоактивті элементтерді жоя алады. Бұл қалдықтарды азырақ қауіпті етеді. Ол үшін термоядролық синтез технологиялары қолданылуы мүмкін.
Осылайша, қалдықтар халықаралық стандарттар бойынша қайта өңделеді және сақталады, бұл қоршаған орта мен адамдардың денсаулығына қауіп төндіреді. Қазақстанның ядролық материалдармен жұмыс істеу бойынша үлкен тәжірибесі бар және барлық қауіпсіздік шарасын сақтайды.
№11. Атом станциясынан қауіп бар ма
Қазіргі АЭС-терде апат болуы ықтималдығы 10 миллион жылда бір болуы мүмкін, ал көмір станцияларында қауіп 80 есе жоғары. Қазіргі АЭС-терде радиациялық ағып кетуге жол бермейтін қорғаныс қабықшалар бар.
Қоршаған ортаға және денсаулыққа етуі мүмкін әсері белгіленген нормадан едәуір төмен болады, сондықтан АЭС пайдалану табиғат пен адамдарға зиян емес. Бұл әлемнің әртүрлі аймағында АЭС-ке жақын тұратын халықты үнемі зерттеу және бақылау арқылы дәлелденген.
АЭС іске қосылғалы 70 жылда әлемде ескі реакторларда тек 3 ірі төтенше жағдай орын алды:
- 1979 жылы АҚШ-тағы Три-Майл-Айлендтегі апат;
- 1986 жылы Чернобыльдегі АЭС-тегі апат;
- 2011 жылы Жапониядағы Фукусима-1 станциясындағы апат.
Осы апаттардың тәжірибесіне сүйене келе сенімділік пен қауіпсіздік көрсеткіштері барынша жақсартылған жаңа буын реакторлары қолданысқа енгізілді.
№12. Қазақстан үшін АЭС-тің қандай пайдасы бар
Қазақстанда АЭС салу:
- Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі мен тәуелсіздігінің берік негізін, елдің жаңа өнеркәсіптік және технологиялық деңгейге шығуының елеулі іргетасын қалайды;
- "Жасыл" атом энергиясы сыртқы нарықтарға сенімді түрде шығуға мүмкіндік береді, бұл біздің өнеркәсіптік әлеуетіміздің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай төмендетер еді;
- Мұның бәрі мультипликативті әсер әкеледі, жұмыс орындарын ашады, инфрақұрылымды жақсартады, шығарындыларды азайтады және электр энергиясы құнының тұрақты болуын қамтамасыз етеді;
- АЭС аймақтың, оның инфрақұрылымының, соның ішінде жолдардың, мектептер мен ауруханалардың құрылысының қарқынды дамуына ықпал етеді.
№13. Балқаш көлі үшін қандай да бір салдары бола ма
АЭС орналасатын жерді таңдауға осы аймақтағы электр энергиясының тапшы болуы негіз болды. АЭС те көмір станциялары сияқты салқындату үшін суды қажет етеді және оны Балқаш көлінен алу жоспарланып отыр.
АЭС-тің айналасында жиі күнделікті өмір салтына кедергі келтірмейтін қолайлы жағдайлар жасалады; мысалы, Тайвань, АҚШ-тағы Монтиселло және Дюк Энерджи АЭС-тері сияқты салқындатқыш тоғандарда балық өсіріліп, оларды аулаудан турнирлер өткізеді.
Сонымен қатар, АЭС пайдаланылған су Балқаш көліне төгілмейді. Балқаштан келетін салқындатуға арналған су көлдің табиғи булануының 0,5%-ын ғана құрайды. АЭС-те қолданылатын су реактормен тікелей байланыспайды. Радиоактивті қалдықтар арнайы жабдықталған орындарда қауіпсіз сақталады.
№14. АЭС-ті кім салуы мүмкін
Қазақстандағы алғашқы АЭС үшін пайдаланудың оң тәжірибесі бар тексерілген реакторларға артықшылық берілді. Әлеуетті жеткізушілердің "шорт-тізіміне" мына компаниялар енді:
- CNNC (Қытай, HPR-1000 реакторы);
- "Росатом" (Ресей, ВВЭР-1200, ВВЭР-1000 реакторлары),
- "KHNP" (Оңтүстік Корея, APR-1400 реакторы);
- "EDF" (Франция, EPR-1200 реакторы).
№15. Әлемде қанша атом станциясы бар
Әлемдегі алғашқы атом электр станциясы – Обнинсктегі АЭС. Ол 1954 жылы іске қосылды. Ол бейбіт тұрғындарға электр қуатын өндіретін алғашқы АЭС болды. Осыдан кейін басқа елдерде атом станциялары әзірленіп, салына басталды. Осылайша, 1956 жылы Ұлыбританиядағы алғашқы коммерциялық АЭС – Calder Hall жұмысын бастады.
2024 жылғы жағдай бойынша әлемде 31 елде шамамен 415 ядролық реактор жұмыс істейді. АЭС саны бойынша көшбасшы елдер:
- АҚШ-та – 94;
- Францияда – 56;
- Қытайда – 56;
- Ресейде – 36.
