Қазақ қызы Париж төріне этно балет өнерін қалай шығарды? Биші Дана Мұсамен сұхбат

Балерина, хореограф, режиссер, педагог Дана Мұса 2010 жылы Францияға оқуға аттанып, бір емес, екі оқу орнын тәмамдаған. Шетелде жүрсе де түп тамырын ұмытпай, қазақ жерін мекендеген әйелдердің ортақ тұлғасын дене қимылымен сомдауды мақсат еткен. Он жылдан бері Парижде өзі ойлап тапқан жаңа би стилі – этно балетті насихаттап жүр. Ол өзі қойған би қойылымдарында әйел теңдігі, тарихтағы әйелдердің тұлғасын көрсетеді. "Номадтар", "Балбал", "Бақсы", "Шабандоз", "Абыз", "Тотем", "Тайпа", "Петроглифтер" секілді тарихтан сыр шертетін спектакльдері бар.

Би туралы он шақты қысқаметражды фильмдер түсірген. Әйелдің жеті архетипі туралы "Киелі би" фильмі 2020 жылы Канн фестивалінде көрсетілді. Таяуда Дана Мұса Алматыға келіп, "Киелі биді" жұртшылық назарына ұсынды. Осы орайда, Информбюро тілшісі де Дана Мұсамен би өнері, этно балет стилі, Қазақстан мен Франциядағы қосымша білім жүйесінің айырмасы жайлы сұхбаттасты.

– Дана, би өнеріне қалай келдіңіз? Қайда оқыдыңыз? Қандай сахналарда өнер көрсеттіңіз?

– Анамның айтуынша, кішкентай кезімнен музыка естісем бір орында тұра алмай, билей жөнеледі екенмін. Екі-үш жасымда тойларда билеп, ақша жинаппын. Балабақшада бүкіл концертте солист болып билегенім есімде қалыпты. Кішкентайымнан би қатты ұнайды. Биді өте тез үйреніп алатынмын. Сахнадан қорықпай, керісінше оны жақсы көрдім. 

Алғаш рет сахнада жалғыз цыган биін биледім. Атырауда тұрғанда бүкіл қалалық концерттерді аралап жүретінмін. Сегіз жасымда Ақтау қаласына көштік. Хореография училищесінде емес, жай мектепте оқыдым. Бірақ кейін "Жорға" би ансамблінің жетекшісі Серік Сариевтен дәріс алдым. Мектеп бітірген соң 15 жасымда Алматыға көшіп, "Салтанат" би ансамбілене іліндім. Жұмыс істей жүріп дәрістер, сабақтар алдым. Таңғы сыныпқа, халық билеріне, репитицияға бардым. Оған қоса өзіме бірнәрсе жетіспейдей көрініп, "Салтанат" ансамбліндегі педагогтерден жеке сабақ алдым. Алматыда заманауи би академиясында бір жыл оқыдым. Балет, заманауи балет, өкшемен билейтін би, халық биі бәрін оқыдым.

Т.Жүргенов атындағы өнер академиясына кинорежиссура мамандығына түстім. Қосымша училище мен Абай атындағы ұлттық опера және балет театрында жеке сабақ алдым. Оған қоса өзім өнер көрсетіп, хореограф ретінде жобалар жасап, жиған білімімді еске түсіру үшін академияда би факультетінде мұғалімдердің сабақтарына қатыстым. Қай жерде білім болса, сол жерге баратынмын. Франциядан, Ресейден келген хореографтардың мастер-класынан қалмайтынмын.

Темірбек Жүргенов академиясында бес курс бітіріп, 21 жасымда режиссурадан магистратураға түсіп, Францияға кеттім. Оған қоса Ив Касати деген өз мектебі бар Париж Операсының керемет профессорынан үш жыл дәріс алдым. Ивтің соңғы кәсіби шәкірті мен болдым. Содан кейін Париж-8, Сорбонна сияқты университеттердің би факультетінде оқыдым. Қатыспаған мастер-класым жоқ. Франциядан бөлек Бельгияға, Ұлыбританияға да бардым. Париж Операсының бүкіл педагогына барып шықтым. Балет қана емес, заманауи би, халық биі секілді әртүрлі биден сабақ алдым.

– "Этно балет" бидің жаңа стилі қалай дүниеге келді?

– Кішкентай кезімде тарихи романдарды, бақсы, амазонка, бибілер туралы оқығанда, тасқа қашалып салынған суреттерге қарап шабыт алып, классикалық балетпен микс жасау идеясы тап болды. Бұл стильді ақырындап дамыттым. 2013 жылы қаңтар айында 25 жасымда Парижде ресми түрде Этно балет ассоциациясын ашып, патент алдым. Биыл құрылғанына – 10 жыл. 

– Мен үшін би – бостандық. Әр адамның денесінің, қимылының, іс-әрекетінің бостандығы. Не істесем де, қалай қимылдасам да, қол-аяғымды қалай қозғасам да – өз еркім, бостандығым. Би тек дененің ғана емес, ойдың да, жүректің де бостандығы. 

Әрине, би – өнер. Өте маңызды өнер. "Театр, әдебиет, кино маңызды, би маңызды емес" деп айтып жатады. Мен мүлдем онымен келіспеймін. Би басқа өнермен тең, маңызды. Би мен үшін – бостандық, өнер, денсаулық. Себебі физикалық тұрғыдан қарасақ, билеген адамның буындары, бүкіл мүшесі жақсы қалыпта тұрады. Адамның өмір сүретіні дене ғой. Жүрек соқпаса, аяқ жүрмесе өмір жоқ. Сондықтан би денемен тікелей байланысты.

Мен үшін би – өмірдің бірінші белгісі. Биге деген құқық дем алу, тамақ жеумен бірге соншалықты маңызды. Кейбір елдерде биге тыйым салынуы өте қайғылы жағдай дер едім. Табиғи, адам өмірінде маңызды дүниеге қалай тыйым салуға болады? Би де өмірдегі маңызды адам құндылығы ғой.

– Бимен, денеңіздің әр қимылы арқылы көрерменге не жеткізгіңіз келеді?

– Спектакльдерім әйел еркіндігі, теңдігі туралы. Қазақстанда "әйел еркектен бір саты төмен тұрады" деген таптаурын сәнге айналды. Мен онымен келіспеймін. Әйелдің тәні де, жаны да басқа адаммен тең. Әйел мен ер адам мен үшін тең.

Көшпенділердің тарихын өте жақсы көремін, сол туралы айтқым келеді. Nomad, Balbal деген спектакльдерім бар. Этно балет жеті әйел архетипіне негізделген. Олар – "Аңшы", "Шабандоз", "Амазонка", "Бақсы", "Абыз", "Патшайым", "Құдай ана". "Абыз" спектаклін Еуропаның әртүрлі сахнасында биледім. 

– Бір сұхбатыңызда хореография училищесіне бара алмағаныңызды, тіпті би мектебіне баруға кейде ақша бола бермейтін деген екенсіз. Өнер әр балаға қолжетімді болу керек пе? Бірнеше жылдан бері Францияда тұрасыз. Ол жақта балаларды өнерге баулу жағы қалай? 

– Ол рас. Қазақстанда кәсіби училище мен музыка мектептерінен басқа жеке өнер мектептердің бәрі ақылы. Кез келген адамның қалтасы көтере бермейді. Қазақстанда халық көп емес. Әр балаға үйірмеде бимен, музыкамен, спортпен айналысуға неге таңдау бермеске? Мемлекет ақысын төлесе, әсіресе, көпбалалы отбасыларға әр баласын үйірмеге апару өте қиын.

Францияда жақсы жолға қойылған. Балаларды әртүрлі үйірмеге апаруға болады. Сурет, музыка, би бәрі бар. Ол жақта ата-ана үйірмеге тапқан табысына қарай ақы төлейді. Ата-ана аз ақша тапса ресми салық құжаттарын көрсетіп, аз ақы төлейді, тіпті, төлемейді. Дәрігер, адвокат секілді жақсы табыс табатындарға стандартты сома белгіленген. Франциядағы бұл жүйені Қазақстанға да енгізсе, табысы аз отбасыдан шыққан балаларға үлкен көмек болушы еді. Балаларға бірдей мүмкіндік беру өте маңызды. Әйтпесе кедей – кедей, бай бай болып қала береді.

Байлық деген ақша емес, ол – білім. Білім мен өнер табысы аз кедей отбасыларға да қолжетімді болуы керек. Бізде де осындай жүйе енгізілсе жақсы болушы еді.

– Балетке баланы кішкентай кезден бастап беру керек деген түсінік бар. Жетістікке жету үшін, өз ісіңнің шебері болу үшін балетпен кішкентай кезден айналысу керек пе?

– Әрине, кәсіби маман болу үшін музыка мен биді кішкентай кезден үйрену керек. Скрипка, пианино, классикалық балетті бала кезден үйренген жөн. Менің жағдайымды ерекшелік деуге болады. Тағдырым, өмірім осылай өрілді. Атырау, Ақтауда тұрдым. Менің кезімде училище тек қана Алматыда болды. Анам жалғыз қызын интернатқа тапсыруға келісім бермейтін еді. Оны түсінемін. Мен де бермейтін едім. 

Бұл да экономика мәселесі. Астана мен Алматыда ғана емес, өзге қалаларда да өнер мектебін, училище ашып, театрды дамытар болса, бұл бүкіл елдің дамуына әкелер еді. Өңірдегі балаларға да қолжетімді болуы керек. 

Осындай деңгейге жетуге табиғатым өте көмектесті. Мақтанғаным емес, денем де, ойым да, жүрегім де би үшін жаралған адаммын. Табиғатымнан денем икемді, музыканы сеземін. Өнерді берген Тәңіріме алғысым шексіз. Кейбір училищеде оқыған қыздардан аспасам, кем түспеймін. 

Францияда тағы бір ұнайтын нәрсе – мен сияқты кішкентай кезінде училищеге бармаған, бірақ би саласында кәсіби жұмыс жасағысы келетін ұл-қыздар аз емес. Қанша жасқа келсе де мектеп бар, таңдау бар. Онда "кеш" деп айтпайды. Қазақстанда маған бірнеше рет "өте кеш" деп айтып, шығарып салғандар бар. Францияда мүмкіндік те, таңдау да көп. Бір мектеп болмаса басқа мектеп қабылдайды. Мен соның бір дәлелімін. Жиырма жасымда Ив Касати оқытты, өйткені ол маған сенді. Париж Операсы балетінде билемесем де, этно балет секілді стильдерде сахнаға шығып, спектакль ойнауға толық деңгейім бар. Францияда мектебімнің слоганы – ешқашан кеш емес. Оқушыларыма әрдайым солай айтамын. Қанша жаста болсаң да, әрқашан үйреніп алуға болады. Барлығы бірдей сахнаға шыға алмауы мүмкін, тіпті оны қаламайтындар да бар. Біреуге бұл керек емес. Біреу сахнаға шығады, біреу өзі үшін үйренеді, біреу театрға барады. Әрдайым мүмкіндік бар, сондықтан адамдарға оны бере алу керек. Училищеде оқымасаң, театрға бармасаң өзіңді таппаған адамсың деуге болмайды.

– Иә, би музыка не кино секілді кез келген өнерде тіл табу өте қиын. Қолымнан бәрі келді және келеді деп айта алмаймын. Өзімді әлі жас артист деп санаймын. Әлі де көп нәрсе жасауым керек. Этно балет идеясы туғанынп қуанамын, өйткені бұл шығармашылығымның негізіне айналды. Спектакль не фильм болсын кез келген жобам этно балетпен, әйел архетипімен, тәңіршілдікпен байланысты. Сондықтан мен осы рухани өзегіме сүйенемін. Алда көптеген жоба дүниеге келіп, үміттер ақталады деп сенемін. 

Өнерде өз тіліңді, стиліңді табу маңызды. Бұл көп артистің қолынан келе бермейді. Этно балет стилімді дамытуға тырысамын.

– Францияда сіздің биіңізге, этно балетке қалай қарайды? Қандай пікірлер жиі естисіз? Қазақстанда бұл стильде өнер көрсететіндер бар ма? 

– Этно балет жаңа стиль болған соң адамдар ол туралы білмей жатады. Сұрақ көп қояды. Әрі Францияда классикалық және заманау балет дамыған. Этно балетке олар жабайы қызығушылықпен қарайды. Кейде этно дегенді естіп "Африканың биі не фольклор би емес пе?" деп сұрайды. Жалпы Францияда фольклорлы халық билерін онша жақсы көрмейтінін байқадым. Әрине, өз қиындықтары бар. Он жылда спектакльді тамашалаған көрерменнен ұнамады деген сөзді бір рет те естімедім. Әрқашан да "не деген керемет, не деген тарих" деп тамсанады.

Этно балет – интенсивті әрі экспрессивті би. Сол жағынан да қызықтырады деп сенемін. Жай би емес, ішінде тарих жатыр. Францияда этно балетке деген көзқарас қалыптастырып жатырмыз. Фильм мен спектакльдеріме көрермен жақсы қарайды. 

Қазақстанда өнер көрсетпедім десем де болады. Он жылда Еуропада өсіп жетілдім. Қазақстанда этно балетпен айналысатын адамдар әзірге жоқ. Бұл менің стилім, сол себепті оны осында дамытуды бастауым керек. Алматыда фильм көрсетілімі мен спектакльді көрермен өте жақсы қабылдады. Ақтау қаласында сәуір айында Nomad пен Balbal спектаклін Серік Сариевтің "Жорға" би ансамблі сомдап шығады. Қазақстанда да ақырындап этно балет дамып, ізін жалғаушылар көп болады деп ойлаймын.

– Иә, ол рас. Кішкентайымнан тарихи романдарды көп оқыдым. Қазақстан тарихын жақсы көрдім. Неге екенін білмеймін, маған тарих ұнайтын. Мектепте оқып жүргенде Қазақстан тарихынан олимпиадаларға қатысып, үнемі бірінші орын алатынмын. Тарихи тамырымызды тану, бұрынғы адамдар қалай тұрған, қалай байтақ жерді сақтап қалған деген қызық. Әдет-ғұрпымыз сондай бай, мағыналы. Бәрі керемет оймен істелген. Бала туғаннан бастап қырқынан шығару, бесікке салу, тұсау кесу соның бәрі қарастырылған. Өз сеніміміз бар, тәңіршілдік доктрина сияқты дін емес, ол – сенім. Әдет-ғұрыптан тұратын аруақтарға деген сенім. Мен осындай керемет тарихымызды, әдет-ғұрпымызды жақсы көремін.